światy społeczne Białowieży: ogólna koncepcja

SAMSUNGGminę Białowieża cechuje rzadki  w Polsce potencjał kulturowy, polegający na różnorodności etnicznej (duża mniejszość białoruska) i religijnej (prawie połowę mieszkańców stanowią wyznawcy religii prawosławnej, a także baptyści, zielonoświątkowcy, świadkowie Jehowy oraz wyznawcy kościoła Bożego w Chrystusie), zróżnicowanym pochodzeniu regionalnym (rdzenni mieszkańcy i mieszkańcy napływowi), różnorodnym dziedzictwie historycznym i niepowtarzalnym krajobrazie kulturowym, obejmującym specyficzną zabudowę oraz bliskość Puszczy Białowieskiej.

Opierając się na wnioskach z badań socjologicznych prowadzonych na tym obszarze stwierdzamy, że „niezwykle delikatną materią kulturową jest skład etniczno-religijny mieszkańców. W określonych warunkach może on być znacznym źródłem zasobów i energii, ale w innych również istotnym źródłem konfliktów i niepowodzeń” (Sadowski, 1994: 65). Oprócz tego etniczno-religijnego tła kulturowo-społecznego, zasadniczym źródłem zróżnicowania społecznego jest pochodzenie regionalne i stopień zakorzeniania (urodzenie i długość zamieszkiwania) oraz stosunek do rozszerzenia granic Białowieskiego Parku Narodowego. W świetle dostępnych badań socjologicznych (Sadowski 1994; Gliński 2001; Winiarski 2010) oraz trwającej prawie 10 lat obserwacji uczestniczącej członków Fundacji Edukacyjnej Jacka Kuronia (która prowadzi w Teremiskach Uniwersytet Powszechny oraz Teatr) można wskazać następujące cechy społeczności lokalnej:

(1) w gminie Białowieża istnieją obok siebie hermetyczne społeczne światy wynikające z różnych konfiguracji wspomnianych wcześniej zasad zróżnicowania (skład etniczno-religijny, zakorzenienie, stosunek do Puszczy);

(2) kanały komunikacyjne między poszczególnymi społecznymi światami są ograniczone;

(3) światy te posiadają odmienne definicje sytuacji dotyczące przeszłości,teraźniejszości i przyszłości społeczności lokalnej;

(4) światy te konkurują ze sobą o wpływ na sposób zarządzania dobrami materialnymi i symbolicznymi, jakimi dysponuje społeczność lokalna (w tym przede wszystkim największym zasobem symbolicznym, jakim jest Puszcza będąca również „źródłem” wieloletniego sporu o granice Białowieskiego Parku Narodowego) (Winiarski 2010). Powyższe wnioski skłaniają nas do postawienia hipotezy, że różnice pomiędzy tymi społecznymi światami mają charakter kulturowy. Wielokulturowość oznacza dla nas zróżnicowanie w praktykowaniu pewnego modelu świata życia codziennego. Wielokulturowość ujawnia się na poziomie nie tylko praktyk kulturowych, ale też świadomości społecznej, gdy mieszkańcy zauważają różnice między sobą i sąsiadami, gdy postrzegają inne wartości jako ważne i kształtujące ich życie.

Podpis pod obrazkiemObie te sytuacje występują w dużym natężeniu na terenie gminy Białowieża, blokując w pewnym sensie przepływ komunikacji społecznej i uniemożliwiając podjęcie wspólnych działań. Opisując kapitał kulturowy opierać się będziemy na szerokiej definicji kultury, czyli na zespole praktyk odwołujących się do wartości, norm i wyobrażeń na temat otaczającego świata, a także sposobów jego opisywania (symbolizowania) i wytwarzania sieci znaczeń społecznych (Foucault 2002, Bourdieu 2005, Berger/Luckmann 2010). Tak rozumianą kulturę utożsamiamy z symbolicznym uniwersum dyskursywnym (za Foucaultem dyskurs traktujemy jako ujawnienie/materializację znaczenia zarówno na poziomie wypowiedzenia jak działania). Włączamy również do naszego podejścia odniesienie do definicji „kultury żywej”, w której nacisk położony jest na – jak się wydaje – badanie praktyk kulturowych w szerszym sensie niż klasycznie definiowane oraz utrzymywanie stanu ciągłego niedomknięcia tego katalogu, a więc włączanie w jego obręb nowych praktyk. Kultura żywa definiowana jest jako „wielowymiarowe środowisko życia jednostek i grup społecznych oraz funkcjonowania instytucji społecznych, w którym zachodzą dynamiczne procesy, rozwijają się praktyki kulturowe o zróżnicowanych charakterystykach aksjologicznych i zróżnicowanych, najczęściej polisemicznych, znaczeniach” (www.obserwatoriumkultury.pl). Z jednej strony pragniemy wykorzystać koncepcję kultury żywej, ze względu jej pojemność i otwartość w stosunku do „liczących się”, wartościotwórczych praktyk. Z drugiej chodzi nam też o wymiar symboliczny kultury (nie instrumentalny), czyli o ową nadwyżkę znaczenia, która pojawia się w wypowiedziach czy praktykach normotwórczych legitymizujących dany obraz świata. W skład kultury jako uniwersum symbolicznego wchodzą poszczególne subuniwersa: religia (zespół praktyk i wierzeń), polityka (zachowania i normy), nauka (praktyki poznawcze i legitymizujące wiedzę), a także sposoby ich realizacji w postaci praktyk życia codziennego charakteryzujących poszczególne światy (Bourdieu 2009, 2011).

Zakładamy, iż diagnoza kapitału kulturowego opierająca się w punkcie wyjścia o teorię Pierre’a Bourdieu, pozwoli nam nie tylko podać charakterystykę poszczególnych światów społecznych, ale przede wszystkim uchwycić części składowe tej konfiguracji: opisując odmienności i granice symboliczne pomiędzy nimi, ujawniające się w specyfice form komunikowania, innej konstelacji symboli czy wzorów postępowania uznawanych za „właściwe” i swoje”.

LITERATURA:

Alexander C. Jeffrey. 2011. Znaczenia społeczne. Warszawa: Nomos.

Arneil Barbara. 2006. Diverse Communities. The Problem with Social Capital. Cambridge New York: Cambridge University Press.

Berger Peter L, Thomas Luckmann. 2010. Społeczne tworzenie rzeczywistości. Warszawa: PWN.

Blicharska Małgorzata & Per Angelstam. 2010. Conservation at risk: conflict analysis in the Białowieża Forest, a European biodiversity hotspot, International Journal of Biodiversity Science, Ecosystem Services & Management, 6:1-2, 68-74.

Bourdieu Pierre. 1993. The Field of Cultural Production, US: Columbia University Press.

Bourdieu Pierre. 1985. The Forms of Capital. W: J. Richardson (ed.) Handbook of Theory and Research for the Sociology of Education. New York: Greenwood. s. 241-258.

Bourdieu Pierre. 2005. Dystynkcja. Społeczna krytyka władzy sądzenia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Bourdieu Pierre. 2009. Co tworzy klasę społeczną? O teoretycznym i praktycznym istnieniu grup. W: „Recykling Idei” vol. 11, s. 36-46.

Bourdieu Pierre, Jean-Claude Passeron. 2011. Reprodukcja. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Fatyga Barbara, J. Nowiński, T. Kukołowicz. 2009. Jakiej kultury Polacy potrzebują i czy edukacja kulturalna im ją zapewnia? Raport o problemach edukacji kulturalnej w Polsce dla Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, [www.kongreskultury.pl/library/File/Raportedu/edukacja_kult_raport_w.pelna%281%29.pdf].

Florida Richard. 2007. The Creative Compact: An Economic and Social Agenda for the Creative Age, [www.creativeclass.org].

Florida Richard. 2010. Narodziny klasy kreatywnej. Warszawa: Wyd. Narodowe Centrum Kultury.

Foucault Michel. 2002. Porządek dyskursu. Gdańsk: słowo/obraz/terytoria.

Franklin Stuart. 2002. Białowieża Forest, Poland: representation, myth and the politics of dispossession, Environment and Planning A, volume 34, p. 1459-1485.

Gliński Piotr. 2001. Konflikt o puszczę. Raport z badań nad konfliktem społecznym o poszerzenie białowieskiego Parku Narodowego, w: Pogranicze. Studia Społeczne. Tom X, A.Sadowski (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok.

Keczyńska-Moroz Ewa. 2007. Krajobraz kulturowy czyli o tym jak miejsca opowiadają swoją historię. Hajnówka.

Kossak Simona. 2001. Saga Puszczy Białowieskiej. Warszawa: Muza S.A.

Kuroń Danuta, Katarzyna Winiarska, Paweł Winiarski. 2010. Doświadczenie Uniwersytetu Powszechnego w Teremiskach. Tradycja Uniwersytetu Ludowego jako odpowiedź na współczesne zadania animacji kultury [w:] Kultura Enter, miesięcznik wymiany idei. 21 kwiecień 2010.

Markowska Barbara (red.). 2010. Po co pamiętać razem? Praktyki pamięci a kultura obywatelska kobiet w gminie Stare Juchy i powiecie ełckim. Warszawa: Katedra Socjologii Collegium Civitas [www.civitas.edu.pl/trust_raport].

Putnam D. Robert. 1995. Demokracja w działaniu. Tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech. Kraków: Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Fundacja im Stefana Batorego.

2010. Polska 2030_wyzwania rozwojowe. Warszawa: ZDS, KPRM [www.premier.gov.pl/rzad/polska_2030/].

2008. Raport o kapitale intelektualnym Polski. Warszawa: ZDS, KPRM [www.innowacyjnosc.gpw.pl/kip]

Sadowski Andrzej. 1994. Rezerwat Biosfery Puszczy Białowieskiej a jego mieszkańcy – diagnoza współdziałania. Studium socjologiczne. Instytut Badawczy Leśnictwa, Warszawa-Białystok-Lublin.

Siuta Małgorzata. 2011. An Analysis of the Environmental Conflict around the Conservation of the Białowieża Forest, Poland, Dissertation University of St Andrew [praca nieopublikowana].

Szujecki Andrzej. 2008. Puszcza Białowieska. Konflikt wokół ochrony i zarządzania. Warszawa: Centrum Informacyjne Lasów Państwowych.

Trutkowski Cezary, Sławomir Mandes. 2005. Kapitał społeczny w małych miastach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Winiarski Paweł. 2010. Rozbieżności w definicji sytuacji – w kierunku hipotezy społecznych światów Białowieży, niepublikowana praca magisterska pod kierunkiem prof. dr hab. Andrzeja Szpocińskiego, Warszawa: Collegium Civitas.